Co to są angielskie czasowniki modalne?

Czasowniki modalne w języku angielskim – can, could, should, must, have to, will, would, ought to i tak dalej – wydają się być poważnym wyzwaniem dla adeptów tego języka. W rzeczywistości jest ich tylko kilka, a gramatyka z nimi związana nie jest skomplikowana. A przynajmniej z grubsza….

/Na rysunku: Czasowniki modalne? Co to do diabła jest (dosłownie „do piekła” – what the hell)?

Na początek trochę niezrozumiałej teorii, a potem przejdziemy do praktycznych przykładów, i wszystko stanie się jasne!

Co to są czasowniki modalne?

•  Czasowniki modalne to takie, które wnoszą w naszą wypowiedź pewną… modalność (po angielsku modality, albo mood) – to dzięki nim możemy wyrazić nasze życzenia, wątpliwości, przekonanie o słuszności, prośbę, zakaz, przyzwolenie i tak dalej.
• W zdaniach mogą pełnić funkcję czasowników posiłkowych – to znaczy występują oprócz „czasownika właściwego” modyfikując jego znaczenie.
• Czasowniki modalne tworzą pytania przez inwersję, a przeczenia przez zaprzeczenie samego czasownika, bez innych posiłkowych (przykłady poniżej).

Czy wiesz że :

Nazwa czasowników modalnych wywodzi się co ciekawe z arystotelesowskiej filozofii (logiki). Wymienia się w niej trzy sposoby orzekania: asertoryczność (jest tak a tak), apodyktyczność (musi być tak i tak) oraz problematyczność (może być tak a tak). Czasowniki modalne opisują czy modyfikują właśnie sposób (modus, stąd nazwa) w jaki formułujemy nasze argumenty w oratorskich debatach filozoficznych.

No dobrze, brzmi to przypuszczam równie niezrozumiale jak większość gramatyki opisowej, dlatego omówmy sobie nasze angielskie czasowniki modalne po kolei i z przykładami zastosowania!

Jakie są angielskie czasowniki modalne?

Na początku poniższa tabelka czasowników modalnych może nie powalić Cię swoją klarownością, ale jeśli dobrniesz do końca tekstu to zobaczysz, że ma ona sens! 🙂

Na ławce rezerwowych mamy również tak zwane „czasowniki semi-modalne”, ale o tym na samym końcu tekstu.

A teraz po kolei:

1. Angielski czasownik modalny will & would.
2. Starodawny czasownik modalny shall.
3. Czasowniki modalne can, could oraz… be able to.
4. Angielski czasownik modalny must.
5. Para czasowników modalnych may i might.
6. Angielski czasownik modalny should.
7. Czasownik modalny ought to.
8. Ławka rezerwowych czyli czasowniki semi-modalne.
9. Praktyczne ćwiczenia na czasowniki modalne.

1. Angielski czasownik modalny will i would

Angielski czasownik modalny will jest jedną z trzech podstawowych możliwości opowiadania o przyszłości.

Dla przypomnienia, zdania z will w czasie future simple tworzymy w przypadku spontanicznych decyzji.

Na przykład:

• The phone is ringing! I’ll pick it up!

(Dzwoni telefon. Odbiorę! Will – zwykle skracamy do ’ll)

Za pomocą will możemy również bawić się we wróżkę:

• Manchester United will win this match.

(Manchester United wygra ten mecz.)

Słówka które lubią czasownik modalny will

wonder

• I wonder what will happen.

(Zastanawiam się/dumam, co się wydarzy.)

I think

• I don’t think this will be a problem.

(Nie sądzę, że to będzie problem.)

Sure

• Don’t worry, I’m sure everything will be OK.

(Nie martw się, jestem pewien że wszystko będzie OK.)

probably

• I’ll probably have to do it again. (Prawdopodobnie będę musiał to zrobić jeszcze raz.)

expect

• I expect she’ll apologize.

(Oczekuję/spodziewam się, że przeprosi.)

Kiedy nie używamy czasownika modalnego will ?

Jeśli coś jest już pewne, nagrane, zaaranżowane, nie używamy will, tylko czasu teraźniejszego present continuous.

Na przykład:

• Tom is visiting us tomorrow.

(Tom nas odwiedza jutro.)

Jeśli to nie jest pewne, ale mamy taki plan, to używamy konstrukcji gramatycznej going to:

• I’m going to read a book tonight.

(Dziś wieczorem zamierzam poczytać książkę.)

Jaka jest różnica między will i going to?

Powiedzmy, że koleżanka jest w szpitalu. Możemy powiedzieć albo

• Oh, I’ll visit her tomorrow.

albo

• Yes, I’m visiting her tomorrow.

Oba te zdania są poprawne, natomiast w pierwszym właśnie się o tym dowiedzieliśmy i podjęliśmy spontaniczną decyzję.

W drugim zdaniu natomiast wiedzieliśmy już o tym wcześniej i zdążyliśmy już może nawet kupić bombonierkę.

Will versus would

Mówi się, że would jest przeszłą formą czasownika will.

Chociaż rzeczywiście w mowie zależnej, will zastępujemy would (Zasada Jeden Czas W Tył), to jednak mówienie o „przeszłej formie przyszłej formy” brzmi dla mnie dosyć zabawnie. Jako że would chyba najczęściej występuje właśnie w kontekście mowy zależnej (reported speech), polecam osobny wpis na ten temat.

Tymczasem przejdźmy więc może do konkretów.

Would używamy zwykle do proponowania czegoś grzecznie:

• Would you like a cup of tea?

(Czy chciałbyś filiżankę herbaty?)

Czasownik modalny would używamy też, gdy sobie coś wyobrażamy:

• It would be nice to have a lot of money.

(Fajnie by było mieć dużo pieniędzy.)

Albo gdy wspominamy przeszłość:

• She would cook, and he would work in the garden.

(Ona zwykła gotować a on pracować w ogrodzie.)

Jak będzie więc różnica między will a would?

Rozważmy takie dwa zdania:

• I’ll have some more cake.

(Zjem/wezmę trochę więcej ciasta.)

• I’d have some more cake.

(Zjadłbym trochę więcej ciasta, would skróciliśmy tu do samego ’d.)

W pierwszym przypadku możemy, chcemy i to zrobimy. W drugim raczej jesteśmy na diecie, nie możemy i tego nie zrobimy. Oba te zdania można natomiast skierować do kelnera i przyniesie nam wtedy upragnioną bombę kaloryczną.

Czasownik modalny would + wish

Dodatkowo warto wiedzieć, że would często idzie w parze z wish (chciałbym, życzę by). W ten sposób subtelnie pokazujemy, że coś nas wkurza:

• I wish you would do something instead of just sitting and complaining.

(Chciałabym, żebyś coś zrobił a nie tylko siedział i narzekał.)

• I wish you wouldn’t keep interrupting me.

(Fajnie by było jakbyś w końcu przestał mi przerywać)

2. Starodawny czasownik modalny shall

Czasownikiem modalnym shall nie ma co się wiele przejmować. To taki grzecznościowy relikt przeszłości.

Używamy go z rzadka, głównie jeśli chcemy być uprzejmi:

• Shall I open the window?

(Może otworzę okno?)

• Shall we go out tonight?

(Wyjdziemy gdzieś może wieczorem?)

Niby można stosować shall zamiennie z will, ale brzmi to trochę staromodnie, pompatycznie.

To znaczy niby możemy powiedzieć:

• I shall be happy this evening.

(Dziś wieczór będę szczęśliwy.)

Ale powiemy raczej po prostu

• I will be happy this evening.

A już na pewno nie używałbym czasownika modalnego shall z innymi osobami niż I oraz we.

No chyba, że jesteś Gandalfem z Władcy Pierścieni. Wtedy by uratować drużynę na moście mówisz starożytnemu potworowi Balrogowi:

• You shall not pass!

(Nie przejdziesz!)

Słowo pass to też „zdać”, przejść do kolejnego etapu nauki: pass the exam – zdać egzamin.

3. Angielski czasownik modalny can, could oraz… be able to

Czasownik modalny can to chyba jedno z bardziej popularnych angielskich słówek. Can znaczy umieć, móc, potrafić – jak to zwykle bywa z najpopularniejszymi angielskich słowami, jego znaczenie jest bardzo szerokie i zmienia się w zależności od kontekstu. Dlatego też poświęciłem mu osobny wpis.

Ale w skrócie:

Can używamy do wyrażenia możliwości. Opisujemy co ktoś potrafi:

• Can you speak English?

(Czy potrafisz mówić po angielsku?)

• I can’t see you.

(Nie widzę cię – zamiast can’t można też użyć cannot, znaczą to samo.)

Przeszłą formą od can jest could

Porównaj:

• I can do it.

(Mogę to zrobić.)

• I could do it.

(Mogłem to zrobić.)

Aby skomplikować sprawę jednak, could używamy również w czasie teraźniejszym do uprzejmości:

• Could you do it for me?

(Czy mógłbyś to dla mnie zrobić. – Teraz, nie w przeszłości!)

Więcej na ten temat we wpisie:

Can w przyszłości to jest… be able to

Niuans polega tu na tym, że can nie ma przyszłej formy i używamy wtedy be able to. Można (i trzeba!) kombinować, ale generalnie czasowniki modalne (poza will) nie występują w czasie przyszłym.

Dlatego powiemy raczej:

• w przypadku can i may – I will be able to…
• w przypadku must, ought to – I will have to

A teraz porównajmy takie trzy zdania:

1. I can sleep everywhere.

(Mogę spać wszędzie.)

2. I could sleep everywhere when I was a child.

(Gdy byłem dzieckiem, mogłem spać wszędzie.)

3.  After this race, I will be able to sleep anywhere.

(Po tym wyścigu, będę w stanie spać gdziekolwiek.)

Can nie ma też „trzeciej formy” past participle, dlatego w konstrukcjach w czasie present perfect również powinniśmy użyć be able to.

• I haven’t been able to sleep recently.

(Ostatnio nie-mogłem-i-dalej-nie-mogę spać.)

Natomiast jestem gotów pójść o zakład, że dziewięciu na dziesięciu Anglików powie po prostu I couldn’t sleep recently 😉 Ale nie mów tego swojej nauczycielce od języka angielskiego! 😉

Jest jednak subtelna różnica między could a be able to w czasie przeszłym.

Na przykład jeśli powiemy:

• Conor McGregor could beat him up.

To znaczy, że ów legendarny zawodnik MMA mógł go pobić, miał taką ogólną zdolność, ale tego nie zrobił, bo na przykład mecz się w ogóle nie odbył.

Jeśli powiemy natomiast:

• Conor McGregor was able to beat him up. (był w stanie)

albo

• Conor McGregor managed to beat him up. (udało mu się)

To znaczy, że pojedynek się odbył i jak zwykle skończył się wygraną pyskatego Irlandczyka.

„Tu nie ma talentu, jest ciężka praca. To jest obsesja. Talent nie istnieje, jesteśmy wszyscy równi jako istoty ludzkie. Jeśli zainwestujesz w to wystarczająco dużo czasu, możesz zostać kim chcesz. Dojdziesz na szczyt i tyle. Nie mam talentu, mam obsesję” Zupełnie jak z językiem angielskim!

Could do czy could have done?

Ostatni niuans polega na tym, że chociaż could jest przeszłą formą od can, to używamy go czasami do teraźniejszości zamiast can. W końcu chyba nikt nie spodziewał się logiki od gramatyki! 😉

Weźmy za przykład tym razem takie trzy zdania:

1. I can sleep for a week.

(Mogę spać przez tydzień – taką mam umiejętność.)

2. I could sleep for a week.

(Mógłbym teraz spać przez tydzień, taki jestem zmęczony.)

3. I could have slept for a week.

(Mógłbym wtedy spać przez tydzień, taki byłem wtedy zmęczony.)

Zwykle ludzie mylą drugi i trzeci wariant by zamiast I could have slept for a week powiedzieć po prostu I could sleep for a week. Kiedy jednak mówimy o przeszłej możliwości – zwykle o czymś, czego niestety nie zrobiliśmy – to powinniśmy użyć jednak could have:

• Why didn’t you apply for this job? You could have got it!

(Dlaczego nie zaaplikowałaś o tę pracę? Mogłaś ją dostać!)

• Without you, I couldn’t have reached so much.

(Bez ciebie tyle bym nie osiągnął wtedy.)

• I couldn’t have gone on holidays because my child was ill.

(Nie mogłam pojechać na wakacje, bo moje dziecko było chore).

Podobnie zresztą będzie z should oraz would, o czym we wpisie poniżej:

4. Angielski czasownik modalny must

Uwaga pułapka!

Angielski czasownik modalny must to nie jest polskie musieć!

A przynajmniej nie do końca. W ogóle z tym must jest trochę zabawy.

Ale po kolei.

Czasownika modalnego must używamy, gdy czujemy, że coś jest prawdą:

• You’ve been dancing all night, you must be thirsty.

(Tańczysz całą noc, na pewno chcesz się napić.)

• John is Jane now? You must be joking!

(John to teraz Jane? Chyba żartujesz!)

Czasowniki modalne must czy może can’t?

Co ciekawe, jeśli zechcemy powiedzieć coś odwrotnego, nie powiemy mustn’t tylko can’t:

• She’s had three burgers already. She can’t be hungry!

(Zjadła już trzy hamburgery, nie może być nadal głodna!)

Sytuacja ma przełożenie również na sytuacje z przeszłości:

• I’ve lost my phone. I must have dropped it somewhere.

(Zgubiłem-i-teraz-nie-mam mój telefon. Musiałem go gdzieś upuścić.)

ale w przeczeniu będzie can’t have:

• I didn’t take my phone, so I can’t have dropped it!

(Nie wziąłem ze sobą telefonu, więc nie mogłem go upuścić!)

Zamiast can’t have równie dobrze możemy powiedzieć couldn’t have i sens się nie zmieni:

• I didn’t take my phone, so I couldn’t have dropped it!

(Nie wziąłem ze sobą telefonu, więc nie mogłem go upuścić!)

Must czy have to?

No właśnie. Nasz polskie „musieć” to raczej będzie angielskie „have to” a nie „must”.

Oczywiście obu używamy do tego, by powiedzieć, że coś jest konieczne. Czasami można stosować je zamiennie, na przykład:

• Oh, what time is it? I must go. = I have to go.

(Ojej, która godzina? Muszę już iść.)

Czasami jednak są między nimi wyraźne różnice:

Czasownik modalny must jest osobisty, to znaczy wyrażamy nim nasze osobiste odczucia.

Jeśli powiemy na przykład:

• You must go there.

(„Musisz” tam iść.)

to znaczy, że mamy takie osobiste odczucie. Nie znaczy to wcale, że jest taki prawny nakaz.

• It’s my dad’s birthday! I must call him!

(Są dziś urodziny mojego taty! „Muszę” do niego zadzwonić!)

Natomiast czasownik modalny have to używamy do faktów, nie subiektywnych odczuć. Takie są zasady, tego wymaga sytuacja, a nie nasze widzimisię.

Na przykład:

• I’m blind like a mole rat. I have to wear glasses all the time.

(Jestem ślepy jak kret. Muszę nosić okulary przez cały czas.)

• You can’t drive on the right side of the road in the UK. You have to drive on the left side.

(Nie można jeździć po prawej stronie drogi w Zjednoczonym Królestwie. Trzeba jeździć po lewej stronie – takie są przepisy.)

Różnice między have to & must na przykładach zdań

Dlatego czasami oba te czasowniki modalne będą „poprawne”, zmieni się jedynie sens naszej wypowiedzi.

Porównajmy na przykład.

• You must wear a tie tonight.

Oraz

• You have to wear a tie tonight.

W pierwszy przypadku nasza zatroskana dziewczyna dba o to, żebyśmy dobrze wypadli na spotkaniu, chociaż na pewno wielu programistów przyjdzie w swetrze. W drugim przypadku nie ma tej dowolności – bez tego nas nie wpuszczą do teatru, na spotkanie z prezydentem lub operetkę.

Podobnie będzie z:

• I must get up early tomorrow.

oraz

• I have to get up early tomorrow.

W pierwszym przypadku po prostu chcemy dobrze wykorzystać nasz dzień, być może jest weekend i chcemy go aktywnie spędzić. W drugim przypadku prawdopodobnie musimy zdążyć na pociąg lub wstać rano do pracy. Dla pieniędzy ludzie są gotowi zrobić wiele, nawet to! 😉

Generalnie have to jest bezpieczniejszy, częściej pasuje.

Must nie występuje w czasie przyszłym (dwa modalne pod rząd I will must to niemożliwe połączenie).

Mustn’t, don’t have to czy don’t need to?

Sytuacja jest jeszcze ciekawsza w przypadku przeczeń z użyciem tych czasowników modalnych. Wtedy ich sens jest kompletnie inny.

 you mustn’t do it znaczy, że czegoś lepiej nie robić (ale wolno – nie wolno to can’t!)

• Please keep it for yourself. You mustn’t tell anyone!

(Proszę, zatrzymaj do dla siebie. Nie mów nikomu!)

you don’t have to z kolei znaczy, że nie musisz, no ale jak chcesz, to proszę bardzo

• It’s Saturday tomorrow, so I don’t have to wake up early.

(Jutro jest sobota, więc nie muszę rano wstawać.)

Najsłabszym wyrażenie będzie tu don’t need to

• W still have a lot of time. We don’t need to hurry.

(Nadal mamy mnóstwo czasu, nie musimy się spieszyć.)

Teoretycznie We needn’t hurry jest też poprawne, ale raczej coraz mniej popularne.

Nie ma większej różnicy natomiast między don’t have to i don’t need to, zwykle można stosować je zamiennie.

A co z needn’t?

Z needn’t pojawia się niuans na bardziej zaawansowanych poziomach. Wyobraźmy sobie, że zanosi się na deszcz i Sherlock Holmes bierze na wszelki wypadek parasolkę na spacer. Jednak nie padało. Powiemy wtedy:

• He needn’t have taken the umbrela.

To znaczy, że wziął ją, ale okazała się niepotrzebna.

Dzień później świeciło słońce. Dlatego dr Watson nie musiał brać parasola.

• He didn’t have to take the umbrella.

5. Para czasowników modalnych may i might

Czasowniki modalne may i  might znaczą z grubsza to samo, czasami jednak pojawiają się subtelne, moim zdaniem nieco naciągane różnice, z których nauczyciele języka angielskiego uwielbiają odpytywać na sprawdzianach. Jeśli natomiast formalną edukację masz już za sobą, spokojnie możesz przyjąć, że zarówno may jak i might znaczą „może”, „prawdopodobnie” i już.

W zdecydowanej większości zdań można je stosować zamiennie (już cieszę się na protesty nauczycieli w komentarzach):

• She might know = She may know.

(Może, być może ona wie.)

• I might not have enough money = I may not have enough money

(Może okazać się, że nie starczy mi pieniędzy.)

• She might not have known about it = She may not have known about it.

(Być może nie wiedziała o tym.)

Co więcej można je też często stosować zamiennie z could

• Someone’s at the door. It may be Tim = It might be Tim = It could be Tim.

(Ktoś jest przy drzwiach. To „może” być Tim.)

Rzeczywiście różnica z couldn’t pojawi się jedynie w przeczeniu. Na przykład:

• She couldn’t have seen you.

znaczy, że była pewnie zbyt daleko by Cię dostrzec, natomiast

• She might not have seen you.

znaczy, że mogła Cię nie dojrzeć w ciżbie ludzi – no ale może dostrzegła, ale postanowiła zignorować ten fakt.

Bardzo często używamy czasowników modalnych may i might do opisywania naszej przyszłości:

• On holidays, I may/might go to Nepal.

(Na wakacje może pojadę do Nepalu.)

• Ola may/might not come to the party, because she isn’t well.

(Ola może nie przyjść na imprezę, bo nie czuje się najlepiej.)

Funkcjonuje również popularny zwrot:

• We might as well do something.

o znaczy, że powinniśmy coś zrobić, ponieważ nie ma dobrych powodów, by tego nie robić.

• The buses are so expensive there, that you might/may as well take a taxi.

(Autobusy są tam tak drogie, że równie dobrze możesz wziąć taksówkę.)

6. Angielski czasownik modalny should

Czasownik modalny should to z grubsza nasze „powinno się” – coś jest właściwą rzeczą, którą dobrze jest zrobić.
Na przykład:

• You shouldn’t eat so much.

(Nie powinieneś się tak objadać.)

Często idzie w parze z I think (myślę)

• I think that the government should leave the economy alone.

(Myślę, że rząd powinien zostawić gospodarkę w spokoju.)

Możemy wyrażać w ten sposób nasze oczekiwania:

• It’s already six o’clock, so she should already be here.

(Jest już szósta godzina, więc powinna już tu być.)

Możemy też komuś coś wypomnieć:

• She shouldn’t have listened to him, he’s such a liar.

(Nie powinna była go posłuchać, to taki kłamczuch.)

Nietypowe konstrukcje z should:

Dla odmiany tutaj should wcale nie znaczy, że coś się powinno:

• I was surprised that he should say something like that.

(Zdziwiłem się, że coś takiego powiedział.)

Możemy użyć tej konstrukcji po takich przymiotnikach jak: strange, funny, typical, interesting, surprising.

Drugą taka konstrukcją jest połączenie should z if:

• If it should rain, can you pick me up?

(Jeśli zacznie padać, czy mnie odbierzesz?)

• Should she call, can you tell her I’m not in?

(Jeśli przypadkiem zadzwoni, czy możesz jej powiedzieć, że nie ma mnie w domu?)

7. Czasownik modalny ought to

Zasadniczo czasownik modalny ought to można stosować zamiennie z should:

• Do you think I ought to invite her for a dinner?

(Myślisz, że powinienem zaprosić ją na kolację?)

• We ought to be getting ready now!

(Powinniśmy się już przygotowywać do wyjścia!)

• Men and women ought to be able to compete for jobs on an equal footing.

(Mężczyźni i kobiety powinni być w stanie konkurować o pracę na równej stopie.)

8. Czasowniki semi-modalne: ławka rezerwowych

Jakby tego wszystkiego było jeszcze mało, niektórzy językoznawcy do grona angielskich czasowników modalnych zaliczają takie „czasowniki semi-modalne” (czyli „pół-modalne”). Zachowują się trochę jak modalne, ponieważ w zdaniu (jako czasowniki posiłkowe) modyfikują czasownik główny, ale w przeciwieństwie do czasowników modalnych odmieniają się przez osoby i czasy.

Zwykle jako czasowniki semi-modalnewymienia się:

dare

• No pen dare describe his tyranny.

(Nie ma pióra, które odważyłoby się opisać jego tyranię.)

Chociaż praktycznie are usłyszysz głównie w spopularyzowanej przez Gretę Thunberg frazie:

• How dare you?!

Jak śmiesz?!

used to

• Now you’re just somebody that I used to know.

(Teraz jesteś tylko kimś, kogo kiedyś znałem.)

had better

• We’d better go back home before it gets dark.

(Lepiej wracajmy do domu zanim się ściemni.)

need….

• That’s all I need to know!

(To wszystko co „potrzebuję” wiedzieć.!)

I może wystarczy już teorii na dzisiaj.

9. A jakieś ćwiczenia na czasowniki modalne?

Jeśli chodzi o ćwiczenia na czasowniki modalne, oczywiście najlepiej uczyć się w praktyce. Ustami, nie na papierze!

Dlatego polecam oczywiście kurs języka angielskiego online Speakingo!

Rozmawiasz na nim ze swoim telefonem lub komputerem jak z najlepszym nauczycielem, który nie tylko nigdy nie traci cierpliwości, ale też nigdy nie odwołuje zajęć! Dzięki zastosowaniu technologii rozpoznawania mowy Speakingo rozumie Cię, chwali, a w razie potrzeby poprawia. Tak więc w dzisiejszych czasach rozmawianie z komputerem to już nie oznaka szaleństwa!

Natomiast mnóstwo zdań ujętych metodyce kursu pracuje z angielskimi czasownikami modalnymi, przez co uczymy się ich tam jak dzieci – poprawne gramatycznie konstrukcje same wchodzą nam do głowy dzięki powtórzeniom! Zamiast martwić się gramatycznymi regułkami po prostu mówimy – aż nagle okazuje się, że wszystko rozumiemy i potrafimy bez oporów powiedzieć! To nie tylko skuteczna, ale też niezwykle przyjemna metoda nauki języka angielskiego!

Ale może dosyć tej reklamy. Pierwszy tydzień jest za darmo, więc bez żadnych zobowiązań możesz przekonać się sama czy sam jak fajnie jest uczyć się języka angielskiego na Speakingo! Wystarczy kliknąć poniżej!

Bo angielski nie nauczy się sam!

Zapisz się na kurs języka angielskiego online Speakingo!

Zacznij naukę

Chcesz rozumieć Anglików? Zacznij mówić jak oni!

Mam nadzieję, że angielskie czasowniki modalne są już dla Was jasne jak słońce.

Jeśli macie jakieś pytania i uwagi, zapraszam do zadania ich w komentarzach!